TEMAT: Surrealizm i sposoby jego wyrażania w literaturze, malarstwie lub filmie.
Omów zagadnienie na wybranych przykładach.

W okresie dwudziestolecia miedzywojennego narodziło się wiele prądów, kierunków i szkół artystycznych, nazywanych - izmami. Doswiadczenia wyniesione z gigantycznej rzeżi jaką była I wojna światowa zdeterminowały artystów do zmian. Zapowiedź nadejścia nowej epoki ogłąsza Guillaume Apollinaire w wierszu "Małe Auto" Choć poeta nie utożsamiał sie z żadną grupą artystyczną, to jego poglądy były zbliżone do surrealizmu. Pragnał bowiem odnowienia wizji swiata i poznaniajego całości. Utwór otwiera data 31 sierpień 1914 roku. Wskazuje do na okres rozpoczecia działąń militarnychI wojny swiatowej. Podmiot liryczny rwaz z Rouveyreem i jego szoferem wyjezdżają małym autem. Zegnają starą eopkę. W kolejnej strofie Podmiot liryczny opisuje wojenną rzczywistośc, w której człowiek walczy z człowiekiem. Czuje jak rodzi sie w nim nowa rzeczywistość "nowy wszechświat". W tym miejscu pojawiają się pierwsze elementy typowe dla szztuki nowoczesnej. Wiersz przyjmuje formę kaligramu, czyli syntezy malarstwa i literatury. W ostatniej strofie podmiot liryczny zauważa, że ów małe auto zawiozło ich do całkiem nowej epoki, która całkowicie zrywa z przeezłościaą, świadczą o tym refleksje Podmiotu lirycznego, że choć byli dorosłymi mężczyznami czuli jakby sie dopiero naprawdę urodzili.
Wiersz ten doskonale obrazuje okoliczności narodzin surrealizmu. I wojna światowa stanowiła traumatyczne przeżycie dla wrażliwych dusz artystów. Dodatkowo napięta sytuacja powojenna stanowiła powód do niepokoju. Aby uniknąć powtórnego koszmaru wojny sztuka całkowicie zrywała z tradycją - nic nie mogło byc już takie jak w przeszłości. Zmianie koncepcji sztuki niezaprzeczalnie przyczyniła się Teoria względnosci Einsteina, którą artysci zaadaptowali na potrzeby sztuki, obalając dotychczasowe kanony piękna, wychodząc z założenia, że również piękno może być względne.
W tych okolicznościasch powszechnego buntu pręznie rozwijały sie nowe kierunki sztuki. Jednym z pierwszych zbuntowanych był Andre Breton, założyciel i ideowy przywódca ruchu surrealistycznego. Jego poglądy wzrosły na fundamentach dadaizmu, który zakładał zburzenie starego ładu poprzez kompromitację społeczństwa burżuazyjnego. Jednak dadaisci całkowicie pomineli kwestie ich dalszych działań w przypadku triumfu ich idei, czyli klęski starego ładu. Breton postanowił stworzyc projekt"innego świata", który w przyszłosci mógłby zając miejsce obalonych. Przekształcaniu ówczesnego świata przez Bretona, towarzyszyły założenia teoretyczne (po raz pierwszy spisane w "I manifescie surrealizmu" w 1924 roku). Podstawowe założenie projektu surrealistycznego było łudząco podobne do marksistowskiej teorii poznania świata - trzeba go najpierw poznać, zaś kluczem do poznania świata jest poznanie mechanizmów rządzących stosunkami ekonomiczno-społecznymi. W przypadku surrealizmu ów kluczem jest poznanie człowieka i mechanizmów rządzących jego życiem psychicznym. Podobieństwo filarów marksizmu i surrealizmu wpłynęło na wieloletnią współpracę przedstawicieli obu ideologii, które choć innymi środkami, zmierzały do wspólnego celu - -obalenia starego ładu i przekształcenie świata. W sformułowaniu powyższej tezy, przyczyniły się studia Bretona na wydziale medycyny, które popchnęły go do lektury dzieł Zygmunta Freuda. Freud objawił mu rozległe i nieznane dotąd obszary ludzkiej podświadomości. Odtąd Breton stawiał ludzką psychikę w centrum uwagi. Toteż wokół ludzkiej psychiki powstała teoria poezji surrealistycznej - całkowicie wolnej od jakiejkolwiek presji zewnętrznej, alogicznej, halucynacyjnej, wydobytej z głębi snu zgodnie z teorią Junga, w której poeta jest tylko medium, jakby stacją przekaźnikowa miedzy tym co nadrealne (poezją) a światem rzeczywistym. Dlatego tak ważną rolę w poezji surrealistycznej odgrywają marzenia senne. Breton odwrócił teorię Freuda, według której, sny stanowią odbicie rzeczywistości. Więc rzeczywistość wpływa na treści marzeń sennych. Nie zanegował tego porządku zależności, lecz stwierdził, że ów porządek jest odwracalny, to znaczy, że treści marzeń sennych mają wpływ na rzeczywiste życie człowieka. Zatem to co zradza się w wyzwolonym ludzkim umyśle (np podczas snu) to właśnie surrealizm (czyli nadrealizm) Reasumując realizm i rzeczywistość wyższego rzędu czyli nadrealizm współistnieją i wywierają na siebie wzajemny wpływ poprzez wymianę impulsów. Aby poprzez sztukę wyrazić wyżej przedstawione założenia powstała teoria zapisu automatycznego, czyli twórczości w stanie nadrealizmu. Aby przenieść się w stan nadrealizmu (nazywany przez Bretona "Etats Seconds") stosowano stany halucynogenne lub sny hipnotyczne, podczas których, ulegają zawieszeniu wszelkie świadome czynności umysłu. W takim stanie artysta może tworzyć dzieła surrealistyczne. Teorię marzeń sennych dostrzegamy w utworze Bretona "Sny". Utwór składa się z dwóch opowieści, pozbawionych wzajemnych powiązań. Są to najprawdopodobnie sceny, które przysniły się autorowi.Ów opowieści mają charakterystyczne elementy snu. Pozbawione są sprecyzowanego czasu akcji i konkretnego umiejscowienia. Również akcja nie zawira żadnego ciągu przyczynowo skutkowego. W pierwszej opowieści narrator siedzi w metrze naprzeciw kobiety. W pewnym momeni=cie kobieta wstaje i kiruje do niego pozbawione sensu słowa "życie wegetatywne" Narrator postanowił wysiąśc z metra i podążać za kobietą, która jak sie pózniej okazało szła na spotkanie z podejrzanym osobnikeim . Ów mężczyzna odłączył sie od drużyny piłkarskiej, po krótkiej wymianie zdań z kobietą wrócił do gry. Narrator zacząl przyglądać sie piłkarzom. Sen konczy sie bezskutecznymi próbami dosięgnięcia piłki przez narratora.
Druga opowieśc rozgrywa sie nad brzegiem morza. Narrator kąipe sie, spostrzega wokół siebie znanych i nieznanych ludzi. W pewnym momencie, ktoś zauważył nadlatujące dwa ptaki, wtedy wszyscy plażowicze zaczeli spiewać, zwirzęta spadły do morza, a kiedy fale wyrzuciły je na brzeg okazało się, że ów latające fale stworzenia to nie ptaki, narrator nie potrafi sprecyzować, mówi o nich "coś w rodzaju krów czy koni" Martwe zwierzę niemiało jednakowych oczu, jedno było matowe zaś drugie lśniło cudownymi barwami. Pewien męzczyzna znany narratorowi, Reger lefebre, wyjął zwierzeciu fosforyzujące oko i zaczął używqać je jako monookla.
W opisanych przez Bretona sytuacjach Trudno odnaleźść sens, przesłanie, morał czy jakiejkolwiek refleksji. Stanowią one jedynie relacje snów, których doświadczał autor. Według koncepcji marzeń sennych takie opowieści mogą stać się determinantem w życiu realnym, odwrotnie niz zakładał Freud, według którego takie sny to odbivie rzeczywistości. Zdaniem Bretona to również rzeczywistość może być odbiciem snów. Więc poprzez sny można wpłynąć na świat realny. Tu znajduje sie klucz do interpretacji obrazów malarzy surrealistycznych. Ich twórczośc również była oparta o teorię marzen sennych, tteż obrazy powstawały w czasie snów halucynogennych lub hipnotycznych, lub poprostu przedstawiały sceny ze snów artysty, tak ja na obrazie S dali "Marzenie senne"
Na pierwszym planie widzimy postac o zniekształconych rysach twarzy, nie ma oczy ani ust, w miejsce których powbijane są szpilki. Na drugim planie dostrzegamy inne postacie, sprawiające wrażenie rozpaczających. Przestrzeń na tym obrazie jest typowo sureealistyczna, brak w niej elementów krajobrazu, zarysowuje się jedynie głądka powierzchnia, ża do lini horyzontu . Sprawia to wrażenie zawieszenia gdzieś w nieznanej przestrzeni, być może w nadrzeczywistrości.

Kolejną formą wyrażania nadrzeczywistości jest przypadek obiektywny. W życiu każdego człowieka występują niewyjaśnione zjawiska zwane najczęsciej przypadkiem czy zbiegiem okoliczności. Według surrealistów tego typu zdarzenia losowe są podytkowanę wyższą koniecznoscią tkwiącą w ludzkim umyśle. Według /Bretona takie przypadki przynależą do dwóch równoległych ciągów przyczynowych - realnego i idealnego czyli nadrzeczywistego (tkwiącego m.in w ludzkiej psychice) które Brerton nazywa Koniecznoscią wewnetrzną. Według tej teorii rzeczywistość zewnętrzna zdaję sie naginac do wymogów świata wewnętrznego, ludzkiego, rządzonego prawami pragnienia. W celu zbadania słuszności tej tezy powołano Centralne biuro badań surrealistycznych, którego zadaniem było gromadzenie dokumentacji tego typu zjawisk. Aby porzez przypadek obiektywny wyrazić surrealizm artyści stosowali stworzoną przez dadaistów poezją z kapelusza. Dla dadaisstów był to jedynie przedmiot zabaw, zaś surrealiści dostrzegli w niej nadrealizm w postaci przypadku obiektywnego. Poezja z kapelusza polega na losowym wyciąganiu słow z kapelusza i układaniu ich w strofy wiersza (zazwyczaj z zachowaniem własciwej składni). Taki wyraz surrealizmu daje Andre Breton już w i manifeście surrealizmu. Breton prezentuje tu poemat, który napisał losowo układając tytuły i fragmenty artykółów wycięte z gazet. Choc dla przeciętnego czytelnika poemat wydaje się całkowicie pozbawiony sensu, jednak z punktu widzenia surrealistów lektura tego typu poezji może byc wskazówką do poznania pragnien własnej psychiki, która to zgodnie z teorią przypadku obiektywne jest współautorem ów poematu. Ciekawa próbe literackiego wyrazu surrealizmu, poprzez przypadek obiektywwny podejmuje Robert Desnos w utworze "Śmieszne zdarzenia". Utwór składa sie z 2 opowiadan. Pozwolę sobie tutaj przytoczyć pierwsze z nich. Desnos opisuje w nim jednocześnie losy króla Karola sprzed kilkuset lat, oraz historyka, żyjącego współcześnie. Desnos prezentuje tu ciekawą kompozycję opowiadania, w której na przemiennie zdania dotyczą przeszłosci i współczesnosci, wskazując prze to na zależności pomiędzy odległymi w czasie zdarzeniami.
Król Kraol, znajduje na plaży berło, wraca do swojego plemienia, wkrótce podczas burzy ów berło przyciąga błyskawice i zabija króla, berlo zaś tonie w błocie. Wiele lat pózniej pewien historyk badający żywot króla Karola, wybiera się na wyspę na której żył niegdyś murzynski władca. W jego walizce zadomawia się słowik, który niepozwala zasnąc historykowi, co powoduje silne wzburzenie emocjonalne naukowca w wyniku którego umiera. Walizkę wraz z ze słowikiem dziedziczy bratanek historyka. Wkrótce ten zakochuje się w kobiecie, która po wspolnie spędzonej nocy umiera. Bratanek historyka nie potrafi ukoić swojego smutku. Spoglądając na słowika przypomina sobie wyspę na której zmarł jego wuj. Postanawia wybrać sie tam. Kiedy samotnie przemierza wyspę, przechodzi nad zatopinoym w błocie berem, tu spostrzega liczne dookóła banany. Zakłada sklep i zbija ogromny majątek a kiedy wraca do Francji zostaje przyjęty do najznamienitszego towarzystwa. Robert Desnos w tym opowiadaniu daje wyraz teorii według której żadne zdarzenia nie są dziełem przypadku, wszystko zaś jest podyktowane wyższą koniecznością, tkwiącą w ludzkiej psychice, zmierzającej do konkretnego celu w tym przypadku awansu społeczengo bratanka historyka.
Próby wyrażania surrealizmu przejawiały se również w rozrywkach surrealistów. napopularniejsza była gra towarzyska znana we Francji jako petits papiers. Polegała ona na tym, że każdy uczestnik pisze na kartce papieru jakiekolwiek słowa mające stanowic częśc zdania, następny uczestnik gry wpisuje kolejne słowo niewiedząc co napisał poprzednik. Tak ułożone zdania stanowią dla surrealistów przedmiot rozważań na temat pragnień ukrytych w ludzkiej psychice.
Kolejnym elementem surrealizmu jest teoria nadzeczywistości, ja k sam nazwa wskazuje (surrealite) kluczowa dla zrozumienia surrealistycznego światopoglądu. Po raz pierwszy nadrzeczywistósc Breton definiuje w I manifescie surrealizmu jako rodzaj rzeczywistości absolutnej, w której rzeczywistośc i marzenia senne stpoią sie w jednolitośc. W drugim manifeście breton dokłądniej precyzuje, że nadrealizm to pewien punkt w umyśle, w którym żucie i śmierć, to co realne i to co wyobrażone, przeszłośc i przyszłość przestają być postrzegane jako sprzeczzne. Dążenie do nadrzeczywistości jest podstawowym celem surrealistów. jest to jedyna droga, aby człowiek był naprawdę szczęsliwy, zaś szczęscie to może osiągnąc tylko wtedy, kiedy będzie wolnym. Jednak na drodze do weolności ludzkiego umusłu stoirzeczywistość, która zmusza człowieka do racjonalnego myślenia. Problem ten porusza Poul Eluard w wierszu "Zwirciadło chwili" Zwierciadło jest tu symbolem rzeczywistości, która według autora pozbawia ludzi możliwości irracjonalnego poznania świata bowiem " ukazuje ludzią odbicie obdarte z pozorów"
Podmiot liryczny rzeczywistośc porównuje do Twardego kamienia., który wzięty w rękę nie chce przybrać jej formy. Rzeczywistośc "Błyszczy tak śilnie, że wszystko zniekształca, człowiek zaś odbiera za pomocą zmysłów fałszywe informacje. Rzecz poznan przestaje istniec, bowiem pozanie świata racjonalnie eliminuje jego prawdziwą naturę jaką jest współbrzmienie realizmu i irracjonalizmu.
Na podstawie poznanego przezemnie materiału badawczego łatwo można wywnioskować, że centrum zainteresowan surrealistów stanowiła ludzka psychika. To własnie w niej surrealiści dopatrywali się prawdziwej ludzkiej wolności, w której brak sprzeczności więc wszystko jest możliwe. Arytyści stanęli przed trudną próbą, jak wyrażić głebie ludzkiego umysłu. W swojej twórczości posługiwali się rózymi metodami m.in. Marzeniami sennymi, zapisem automatycznym czy poezją z kapelusza wykorzystującą teorię przypadku obiektywnego. Jeżeli zaś chodzi założenia teoretyczne to odgrywały one kluczową rolę w światopoglądzie surrealistycznym, który obejmował znacznie szerszy zakres problemów niż sztuka. Wynikało to bowiem z faktu, iż sztuka była jedynie środkiem wyrazu założeń teoretyczych, które miały służyć przekształceniu świata. Zatem sztuka stanowiłą narzędzie w reku surrealisty służące do uwolnienia człowieka od bezlitosnej rzeczywistości.