TEMAT: Surrealizm i sposoby jego wyrażania w literaturze,
malarstwie lub filmie.
Omów zagadnienie na wybranych przykładach.
W okresie dwudziestolecia miedzywojennego narodziło się wiele
prądów, kierunków i szkół artystycznych, nazywanych - izmami.
Doswiadczenia wyniesione z gigantycznej rzeżi jaką była I
wojna światowa zdeterminowały artystów do zmian. Zapowiedź
nadejścia nowej epoki ogłąsza Guillaume Apollinaire w wierszu
"Małe Auto" Choć poeta nie utożsamiał sie z żadną
grupą artystyczną, to jego poglądy były zbliżone do
surrealizmu. Pragnał bowiem odnowienia wizji swiata i
poznaniajego całości. Utwór otwiera data 31 sierpień 1914
roku. Wskazuje do na okres rozpoczecia działąń militarnychI
wojny swiatowej. Podmiot liryczny rwaz z Rouveyreem i jego
szoferem wyjezdżają małym autem. Zegnają starą eopkę. W
kolejnej strofie Podmiot liryczny opisuje wojenną rzczywistośc,
w której człowiek walczy z człowiekiem. Czuje jak rodzi sie w
nim nowa rzeczywistość "nowy wszechświat". W tym
miejscu pojawiają się pierwsze elementy typowe dla szztuki
nowoczesnej. Wiersz przyjmuje formę kaligramu, czyli syntezy
malarstwa i literatury. W ostatniej strofie podmiot liryczny
zauważa, że ów małe auto zawiozło ich do całkiem nowej
epoki, która całkowicie zrywa z przeezłościaą, świadczą o
tym refleksje Podmiotu lirycznego, że choć byli dorosłymi mężczyznami
czuli jakby sie dopiero naprawdę urodzili.
Wiersz ten doskonale obrazuje okoliczności narodzin surrealizmu.
I wojna światowa stanowiła traumatyczne przeżycie dla wrażliwych
dusz artystów. Dodatkowo napięta sytuacja powojenna stanowiła
powód do niepokoju. Aby uniknąć powtórnego koszmaru wojny
sztuka całkowicie zrywała z tradycją - nic nie mogło byc już
takie jak w przeszłości. Zmianie koncepcji sztuki
niezaprzeczalnie przyczyniła się Teoria względnosci Einsteina,
którą artysci zaadaptowali na potrzeby sztuki, obalając
dotychczasowe kanony piękna, wychodząc z założenia, że również
piękno może być względne.
W tych okolicznościasch powszechnego buntu pręznie rozwijały
sie nowe kierunki sztuki. Jednym z pierwszych zbuntowanych był
Andre Breton, założyciel i ideowy przywódca ruchu
surrealistycznego. Jego poglądy wzrosły na fundamentach
dadaizmu, który zakładał zburzenie starego ładu poprzez
kompromitację społeczństwa burżuazyjnego. Jednak dadaisci całkowicie
pomineli kwestie ich dalszych działań w przypadku triumfu ich
idei, czyli klęski starego ładu. Breton postanowił stworzyc
projekt"innego świata", który w przyszłosci mógłby
zając miejsce obalonych. Przekształcaniu ówczesnego świata
przez Bretona, towarzyszyły założenia teoretyczne (po raz
pierwszy spisane w "I manifescie surrealizmu" w 1924
roku). Podstawowe założenie projektu surrealistycznego było łudząco
podobne do marksistowskiej teorii poznania świata - trzeba go
najpierw poznać, zaś kluczem do poznania świata jest poznanie
mechanizmów rządzących stosunkami ekonomiczno-społecznymi. W
przypadku surrealizmu ów kluczem jest poznanie człowieka i
mechanizmów rządzących jego życiem psychicznym. Podobieństwo
filarów marksizmu i surrealizmu wpłynęło na wieloletnią współpracę
przedstawicieli obu ideologii, które choć innymi środkami,
zmierzały do wspólnego celu - -obalenia starego ładu i
przekształcenie świata. W sformułowaniu powyższej tezy,
przyczyniły się studia Bretona na wydziale medycyny, które
popchnęły go do lektury dzieł Zygmunta Freuda. Freud objawił
mu rozległe i nieznane dotąd obszary ludzkiej podświadomości.
Odtąd Breton stawiał ludzką psychikę w centrum uwagi. Toteż
wokół ludzkiej psychiki powstała teoria poezji
surrealistycznej - całkowicie wolnej od jakiejkolwiek presji
zewnętrznej, alogicznej, halucynacyjnej, wydobytej z głębi snu
zgodnie z teorią Junga, w której poeta jest tylko medium, jakby
stacją przekaźnikowa miedzy tym co nadrealne (poezją) a światem
rzeczywistym. Dlatego tak ważną rolę w poezji surrealistycznej
odgrywają marzenia senne. Breton odwrócił teorię Freuda, według
której, sny stanowią odbicie rzeczywistości. Więc rzeczywistość
wpływa na treści marzeń sennych. Nie zanegował tego porządku
zależności, lecz stwierdził, że ów porządek jest odwracalny,
to znaczy, że treści marzeń sennych mają wpływ na
rzeczywiste życie człowieka. Zatem to co zradza się w
wyzwolonym ludzkim umyśle (np podczas snu) to właśnie
surrealizm (czyli nadrealizm) Reasumując realizm i rzeczywistość
wyższego rzędu czyli nadrealizm współistnieją i wywierają
na siebie wzajemny wpływ poprzez wymianę impulsów. Aby poprzez
sztukę wyrazić wyżej przedstawione założenia powstała
teoria zapisu automatycznego, czyli twórczości w stanie
nadrealizmu. Aby przenieść się w stan nadrealizmu (nazywany
przez Bretona "Etats Seconds") stosowano stany
halucynogenne lub sny hipnotyczne, podczas których, ulegają
zawieszeniu wszelkie świadome czynności umysłu. W takim stanie
artysta może tworzyć dzieła surrealistyczne. Teorię marzeń
sennych dostrzegamy w utworze Bretona "Sny". Utwór składa
się z dwóch opowieści, pozbawionych wzajemnych powiązań. Są
to najprawdopodobnie sceny, które przysniły się autorowi.Ów
opowieści mają charakterystyczne elementy snu. Pozbawione są
sprecyzowanego czasu akcji i konkretnego umiejscowienia. Również
akcja nie zawira żadnego ciągu przyczynowo skutkowego. W
pierwszej opowieści narrator siedzi w metrze naprzeciw kobiety.
W pewnym momeni=cie kobieta wstaje i kiruje do niego pozbawione
sensu słowa "życie wegetatywne" Narrator postanowił
wysiąśc z metra i podążać za kobietą, która jak sie pózniej
okazało szła na spotkanie z podejrzanym osobnikeim . Ów mężczyzna
odłączył sie od drużyny piłkarskiej, po krótkiej wymianie
zdań z kobietą wrócił do gry. Narrator zacząl przyglądać
sie piłkarzom. Sen konczy sie bezskutecznymi próbami dosięgnięcia
piłki przez narratora.
Druga opowieśc rozgrywa sie nad brzegiem morza. Narrator kąipe
sie, spostrzega wokół siebie znanych i nieznanych ludzi. W
pewnym momencie, ktoś zauważył nadlatujące dwa ptaki, wtedy
wszyscy plażowicze zaczeli spiewać, zwirzęta spadły do morza,
a kiedy fale wyrzuciły je na brzeg okazało się, że ów latające
fale stworzenia to nie ptaki, narrator nie potrafi sprecyzować,
mówi o nich "coś w rodzaju krów czy koni" Martwe
zwierzę niemiało jednakowych oczu, jedno było matowe zaś
drugie lśniło cudownymi barwami. Pewien męzczyzna znany
narratorowi, Reger lefebre, wyjął zwierzeciu fosforyzujące oko
i zaczął używqać je jako monookla.
W opisanych przez Bretona sytuacjach Trudno odnaleźść sens,
przesłanie, morał czy jakiejkolwiek refleksji. Stanowią one
jedynie relacje snów, których doświadczał autor. Według
koncepcji marzeń sennych takie opowieści mogą stać się
determinantem w życiu realnym, odwrotnie niz zakładał Freud,
według którego takie sny to odbivie rzeczywistości. Zdaniem
Bretona to również rzeczywistość może być odbiciem snów.
Więc poprzez sny można wpłynąć na świat realny. Tu znajduje
sie klucz do interpretacji obrazów malarzy surrealistycznych.
Ich twórczośc również była oparta o teorię marzen sennych,
tteż obrazy powstawały w czasie snów halucynogennych lub
hipnotycznych, lub poprostu przedstawiały sceny ze snów artysty,
tak ja na obrazie S dali "Marzenie senne"
Na pierwszym planie widzimy postac o zniekształconych rysach
twarzy, nie ma oczy ani ust, w miejsce których powbijane są
szpilki. Na drugim planie dostrzegamy inne postacie, sprawiające
wrażenie rozpaczających. Przestrzeń na tym obrazie jest typowo
sureealistyczna, brak w niej elementów krajobrazu, zarysowuje się
jedynie głądka powierzchnia, ża do lini horyzontu . Sprawia to
wrażenie zawieszenia gdzieś w nieznanej przestrzeni, być może
w nadrzeczywistrości.
Kolejną formą wyrażania nadrzeczywistości jest przypadek
obiektywny. W życiu każdego człowieka występują niewyjaśnione
zjawiska zwane najczęsciej przypadkiem czy zbiegiem okoliczności.
Według surrealistów tego typu zdarzenia losowe są podytkowanę
wyższą koniecznoscią tkwiącą w ludzkim umyśle. Według /Bretona
takie przypadki przynależą do dwóch równoległych ciągów
przyczynowych - realnego i idealnego czyli nadrzeczywistego (tkwiącego
m.in w ludzkiej psychice) które Brerton nazywa Koniecznoscią
wewnetrzną. Według tej teorii rzeczywistość zewnętrzna zdaję
sie naginac do wymogów świata wewnętrznego, ludzkiego, rządzonego
prawami pragnienia. W celu zbadania słuszności tej tezy powołano
Centralne biuro badań surrealistycznych, którego zadaniem było
gromadzenie dokumentacji tego typu zjawisk. Aby porzez przypadek
obiektywny wyrazić surrealizm artyści stosowali stworzoną
przez dadaistów poezją z kapelusza. Dla dadaisstów był to
jedynie przedmiot zabaw, zaś surrealiści dostrzegli w niej
nadrealizm w postaci przypadku obiektywnego. Poezja z kapelusza
polega na losowym wyciąganiu słow z kapelusza i układaniu ich
w strofy wiersza (zazwyczaj z zachowaniem własciwej składni).
Taki wyraz surrealizmu daje Andre Breton już w i manifeście
surrealizmu. Breton prezentuje tu poemat, który napisał losowo
układając tytuły i fragmenty artykółów wycięte z gazet.
Choc dla przeciętnego czytelnika poemat wydaje się całkowicie
pozbawiony sensu, jednak z punktu widzenia surrealistów lektura
tego typu poezji może byc wskazówką do poznania pragnien własnej
psychiki, która to zgodnie z teorią przypadku obiektywne jest
współautorem ów poematu. Ciekawa próbe literackiego wyrazu
surrealizmu, poprzez przypadek obiektywwny podejmuje Robert
Desnos w utworze "Śmieszne zdarzenia". Utwór składa
sie z 2 opowiadan. Pozwolę sobie tutaj przytoczyć pierwsze z
nich. Desnos opisuje w nim jednocześnie losy króla Karola
sprzed kilkuset lat, oraz historyka, żyjącego współcześnie.
Desnos prezentuje tu ciekawą kompozycję opowiadania, w której
na przemiennie zdania dotyczą przeszłosci i współczesnosci,
wskazując prze to na zależności pomiędzy odległymi w czasie
zdarzeniami.
Król Kraol, znajduje na plaży berło, wraca do swojego
plemienia, wkrótce podczas burzy ów berło przyciąga błyskawice
i zabija króla, berlo zaś tonie w błocie. Wiele lat pózniej
pewien historyk badający żywot króla Karola, wybiera się na
wyspę na której żył niegdyś murzynski władca. W jego
walizce zadomawia się słowik, który niepozwala zasnąc
historykowi, co powoduje silne wzburzenie emocjonalne naukowca w
wyniku którego umiera. Walizkę wraz z ze słowikiem dziedziczy
bratanek historyka. Wkrótce ten zakochuje się w kobiecie, która
po wspolnie spędzonej nocy umiera. Bratanek historyka nie
potrafi ukoić swojego smutku. Spoglądając na słowika
przypomina sobie wyspę na której zmarł jego wuj. Postanawia
wybrać sie tam. Kiedy samotnie przemierza wyspę, przechodzi nad
zatopinoym w błocie berem, tu spostrzega liczne dookóła banany.
Zakłada sklep i zbija ogromny majątek a kiedy wraca do Francji
zostaje przyjęty do najznamienitszego towarzystwa. Robert Desnos
w tym opowiadaniu daje wyraz teorii według której żadne
zdarzenia nie są dziełem przypadku, wszystko zaś jest
podyktowane wyższą koniecznością, tkwiącą w ludzkiej
psychice, zmierzającej do konkretnego celu w tym przypadku
awansu społeczengo bratanka historyka.
Próby wyrażania surrealizmu przejawiały se również w
rozrywkach surrealistów. napopularniejsza była gra towarzyska
znana we Francji jako petits papiers. Polegała ona na tym, że
każdy uczestnik pisze na kartce papieru jakiekolwiek słowa mające
stanowic częśc zdania, następny uczestnik gry wpisuje kolejne
słowo niewiedząc co napisał poprzednik. Tak ułożone zdania
stanowią dla surrealistów przedmiot rozważań na temat pragnień
ukrytych w ludzkiej psychice.
Kolejnym elementem surrealizmu jest teoria nadzeczywistości, ja
k sam nazwa wskazuje (surrealite) kluczowa dla zrozumienia
surrealistycznego światopoglądu. Po raz pierwszy nadrzeczywistósc
Breton definiuje w I manifescie surrealizmu jako rodzaj
rzeczywistości absolutnej, w której rzeczywistośc i marzenia
senne stpoią sie w jednolitośc. W drugim manifeście breton dokłądniej
precyzuje, że nadrealizm to pewien punkt w umyśle, w którym żucie
i śmierć, to co realne i to co wyobrażone, przeszłośc i
przyszłość przestają być postrzegane jako sprzeczzne. Dążenie
do nadrzeczywistości jest podstawowym celem surrealistów. jest
to jedyna droga, aby człowiek był naprawdę szczęsliwy, zaś
szczęscie to może osiągnąc tylko wtedy, kiedy będzie wolnym.
Jednak na drodze do weolności ludzkiego umusłu stoirzeczywistość,
która zmusza człowieka do racjonalnego myślenia. Problem ten
porusza Poul Eluard w wierszu "Zwirciadło chwili"
Zwierciadło jest tu symbolem rzeczywistości, która według
autora pozbawia ludzi możliwości irracjonalnego poznania świata
bowiem " ukazuje ludzią odbicie obdarte z pozorów"
Podmiot liryczny rzeczywistośc porównuje do Twardego kamienia.,
który wzięty w rękę nie chce przybrać jej formy. Rzeczywistośc
"Błyszczy tak śilnie, że wszystko zniekształca, człowiek
zaś odbiera za pomocą zmysłów fałszywe informacje. Rzecz
poznan przestaje istniec, bowiem pozanie świata racjonalnie
eliminuje jego prawdziwą naturę jaką jest współbrzmienie
realizmu i irracjonalizmu.
Na podstawie poznanego przezemnie materiału badawczego łatwo można
wywnioskować, że centrum zainteresowan surrealistów stanowiła
ludzka psychika. To własnie w niej surrealiści dopatrywali się
prawdziwej ludzkiej wolności, w której brak sprzeczności więc
wszystko jest możliwe. Arytyści stanęli przed trudną próbą,
jak wyrażić głebie ludzkiego umysłu. W swojej twórczości
posługiwali się rózymi metodami m.in. Marzeniami sennymi,
zapisem automatycznym czy poezją z kapelusza wykorzystującą
teorię przypadku obiektywnego. Jeżeli zaś chodzi założenia
teoretyczne to odgrywały one kluczową rolę w światopoglądzie
surrealistycznym, który obejmował znacznie szerszy zakres
problemów niż sztuka. Wynikało to bowiem z faktu, iż sztuka
była jedynie środkiem wyrazu założeń teoretyczych, które
miały służyć przekształceniu świata. Zatem sztuka stanowiłą
narzędzie w reku surrealisty służące do uwolnienia człowieka
od bezlitosnej rzeczywistości.